Türk İslam mimarisinin ilk örneklerine Karahanlılar‘da rastlanmaktadır.
Nitekim Türk İslam mimarisinin temelleri Karahanlılar döneminde atılmış, ilk kez ”ribat” adı verilen küçük kervansaraylar inşa etmişlerdir.
Ayrıca Karahanlılar ilk kez bimarhane (darüşşifa) kurarak hastaların tedavisinde de önemli gelişme sağlamışlardır.
Resim ve heykel sanatlarının İslam dinine aykırı görülmesi nedeniyle bu sanat dalları pek gelişmemişse de paralar üzerinde figürler, halılar üzerinde bitki ve hayvan motifleri kullanılmıştır. Ancak bu sanatlar çok gelişmemiştir.
Süsleme Sanatları:
Hat: Arap harfleriyle İslami güzel yazı yazma sanatıdır. İslamiyet’e geçişle birlikte önem kazanmış ve bir sanat dalı haline gelmiştir.
Minyatür: Kitaplara sulu boya kullanılarak çizilen küçük resimlerdir. Minyatür sanatçılarına ”nakkaş” ya da ”musavver” denilmiştir.
Tezhip: Kitap süsleme sanatıdır. Altınlamak, yaldızlamak anlamına gelir. Yaldız ve boya kullanılarak özellikle Kur’an-ı Kerim‘in sayfaları süslenmiştir.
Çini: Fırınlanmış toprak üzerine yapılan renkli ve çeşitli motiflerden oluşan seramiklerdir.
Kündekari: Ahşap işlemeciliğine dayanan el sanatıdır. Bu sanatlarla uğraşanlara neccar adı verilmiştir (Neccar= Marangoz).
Fresk: Yaş alçı (sıva) üzerine yapılan renkli duvar resmidir.
Vitray: Renkli cam süsleme sanatıdır.
Mozaik: Küçük cam ve taş parçalarının harç içerisinde yerleştirilmesi sanatıdır.
Telkari: Altın, gümüş gibi maden işlemeciliğine dayanan sanat dalıdır.
Malakari: Duvar kabartma sanatıdır.
Kakmacılık: Ahşap ve madenlerin içine renkli malzemelerin yerleştirilmesi sanatıdır.
Oymacılık: Ahşap, alçı vb. zeminlerin oyulmasına dayanan süsleme sanatıdır.
Önemli: Türklerin İslam mimarisine en önemli katkıları kemer, kubbe, Türk üçgeni ve sütundur. Bunun dışında Büyük Selçuklu Devleti mimariye; üst üste çift kubbe, silindirik ve yivli minare, köşeli çatı ve beş köşeli mihrap gibi unsurları kazandırmıştır. |
Süsleme Sanatlarının Kullanım Alanları:
Duvar Süslemede: Fresk, çini, mozaik, malakâri, hat, oymacılık, kakmacılık.
Ahşap Süslemede: Kündekâri, oymacılık, kakmacılık.
Kitap Süslemede: Hat, tezhip, minyatür, ciltçilik.
Maden Süslemede: Telkâri, kakmacılık, oymacılık.
Cam Süslemede: Vitray, taş bezeme, tuğla bezeme, alçı bezeme.
Kullanım Amaçlarına Göre Mimari Yapılar:
1-) Dinî Mimari:
a-) Cami
b-) Mescit
c-) Türbe
d-) Kümbet
e-) Medrese
f-) Külliye
g-) Tekke
h-) Zaviye
2-) Askerî Mimari:
a-) Kale
b-) Sur
c-) Burç
d-) Tersane
e-) Kule
f-) Hisar
g-) Kışla
h-) Ordugâh
3-) Ticarî Mimari:
a-) Ribat
b-) Kervansaray
c-) Han
d-) Bedesten
e-) Arasta
f-) Kapan
g-) Çarşı
4-) Sağlık Mimarisi:
a-) Darüşşifa
b-) Darülafiye
c-) Bimarhane
d-) Bimaristan
e-) Maristan
f-) Darüssıhha
g-) Şifahane
5-) Sosyal/Sivil Mimari:
a-) Saray
b-) Köşk
c-) Ev
d-) Köprü
e-) Çeşme
f-) Hamam
g-) İmarethane
h-) Tabhane
Önemli Bazı Yapılar:
1-) Kümbet: Üzeri piramit çatı ile örtülü anı mezardır. Türbe mimarisi ise ilk kez Büyük Selçuklular tarafından uygulanmıştır.
2-) Külliye: Ana yapısı (merkezi) cami olan kompleks yapılar topluluğudur.
3-) İmarethane: Yolculara ve yoksullara ücretsiz yemek dağıtılan yer (Aşevi).
4-) Kervansaray: Ticarî amaçlı yapılardır. Ticaret yolları güzergâhında konaklama ve güvenlik hizmetlerini sağlamıştır.
5-) Ribat: Ticari amaçlı yapılar olup kervansaraylardan küçüktür. İlk kez Karahanlılarda görülmüştür.
6-) Bedesten: Kumaş ticaretinin yapıldığı kapalı çarşıdır. Kubbelerle örtülüdür.
7-) Kapan Hanı: Tek bir cins ticaret maddesinin toptan satışının ya da dağıtımının yapıldığı kapalı pazar yeridir.
😎 Arasta: Üstü açık ya da kapalı, dükkânların sırayla dizildiği ticari yapıdır. Bir diğer adı Ahi Çarşısı’dır.
9-) Bimarhane: Akıl ve sinir hastalıklarının tedavi edildiği kurumlardır. İlk kez Karahanlılarda görülmüştür.
10-) Tabhane: Misafirhane. Fakirlerin barındıkları sosyal yapılardır.
Bazı Türk İslam Devletleri’nde Önemli Mimari Eserler:
1-) Karahanlılar Dönemi:
a-) Ribât- ı Melik (Kervansaray)
b-) Ayşe Bibi Türbesi (Eski Türk çadır sanatı örneğidir)
c-) Tirmiz Sarayı
d-) Dehistan Kervansarayı
e-) Balâci Hatun Türbesi
f-) Arap Ata Türbesi
2-) Gazneliler Dönemi:
a-) Leşker- i Bazar Sarayı (Afganistan)
b-) Leşker- i Bazar Ulu Camii (Afganistan)
c-) Zafer Kuleleri
d-) Ribât- ı Mahi
e-) Sultan III. Mesut Sarayı
f-) Arâsü’l- Felek Camii
3-) Büyük Selçuklu Devleti Dönemi:
a-) Nizamiye Medresesi (Bağdat)
b-) Diyarbakır Ulu Camii (Anadolu’daki ilk camidir.)
c-) Nişabur Medresesi (ilk Selçuklu Medresesidir.)
d-) Sultan Sencer Medresesi (Merv)
e-) Tuğrul Bey Türbesi (Rey)
f-) Rey Medresesi
g-) İsfahan Medresesi
h-) Ribât- ı Zafaranî
ı-) Gülpayegân Camii
i-) Mescit- i Cuma (İsfahan)(ilk medrese- cami birleşimidir.)
4-) Tolunoğulları Dönemi:
a-) Ulu Camii
b-) Tolunoğlu Ahmet Maristanı (Eczane ve Hastane)
5-) Babürlüler Dönemi:
a-) Tac Mahal (Hindistan)
b-) Agra Kalesi
c-) Lahor Kalesi
d-) Motî Mescidi