İlk Türk İslam devletleri‘nde genellikle konuşma dili Türkçe, edebiyat dili Farsça ve bilim dili ise Arapça olmuştur.
Karahanlılarda devletin resmi dili de Türkçeydi.
Gazneliler‘de saray ve ordu Türkçe konuşurken bilim dili Arapça, edebiyat dilinde ise Farsça kullanılırdı.
Büyük Selçuklularda ise resmi dil Farsçaydı. Bilim dili Arapça, edebiyat dili ise yine Farsçaydı. Bu durum Türkçenin gelişmesini engellemiştir.
Yazılı Edebiyat Örnekleri:
Eser Adı: Kutadgu Bilig (6645 beyit)
Yazarı: Yusuf Has Hacib
Dönemi: Karahanlı
Özellikleri:
* Türk İslam edebiyatının yazarı bilinen ilk yazılı örneği olarak kabul edilmektedir.
* ”Mutluluk veren Bilgi” anlamına gelir.
* Bir anlamda siyasetname özelliği gösterir.
* Uygur alfabesiyle yazılan eser, Tabgaç (Uluğ Kara) Buğra Han’a sunulmuştur.
Eser Adı: Divân-ı Lûgati’t
Yazarı: Kaşgarlı Mahmut
Özellikleri:
* İlk Ansiklopedik sözlüktür.
* Türkçenin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu göstermek ve Türkçeyi Araplara öğretmek içim yazılmıştır.
* Sonunda ilk Türk dünya haritası vardır.
* Eser, Abbasi Halifesi El-Muktedi Bi-Emrillah’ın oğlu Ebu’l-kasım Abdullah’a sunulmuştur.
Eser Adı: Divan-ı Hikmet
Yazarı: Hoca Ahmet Yesevî
Dönemi: Karahanlı
Özellikleri:
* Eser Türk Tasavvuf edebiyatının ilk eseri, yazarı da ilk Türk mutasavvıfı olarak bilinir.
* Dini ve ahlaki öğütler içermektedir.
* Türkçenin tarikat Dili olarak kabul edilmesi ve yayılmasını sağlamıştır.
Eser Adı: Atabetü’l Hakâyık
Yazarı: Edip Ahmet Yüknekî
Dönemi: Karahanlı
Özellikleri:
* Uygur alfacbesi ile yazılmıştır.
* ”Gerçeklerin Eşiği” anlamına gelir.
* Ahlaki değerleri anlatan eğitici ve öğretici bir eserdir.
* Eser, Karahanlı hükümdarlarından Muhammed Dâd İspehsalar Bey’e sunulmuştur.
Eser Adı: Şehname
Yazarı: Firdevsî
Dönemi: Gazneli
Özellikleri:
* Eserde İran-Turan Savaşları anlatılır.
* Gazneli Sultan Mahmut’a sunulmuştur.
* Firdevsî bu eserinde İran’ı övgülerle anlatmış, bu yüzden Sultan Mahmut’un kendisine vadettiği parayı alamamıştır.
Eser Adı: Tarih-i Yemin
Yazarı: Utbi
Dönemi: Gazneli
Özellikleri:
* Eserde Gazneliler’in tarihi anlatılmaktadır.
* Gazneli Sultan Mahmut’a sunulmuştur.
Eser Adı: Siyasetname
Yazarı: Nizâmü’l Mülk
Dönemi: Büyük Selçuklu
Özellikleri:
* Eserde devlet yönetimi ile ilgili öğütler vardır.
* Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah‘a takdim edilmiştir.
Eser Adı: Rubailer
Yazarı: Ömer Hayyam
Dönemi: Büyük Selçuklu
Özellikleri:
* Devrin en ünlü şairlerindendir.
* Rubailer’de İran Saray Gecelerini anlatmıştır.
Eser Adı: Divan-ı Enverî
Yazarı: Enverî
Dönemi: Büyük Selçuklu
Özellikleri:
* Büyük Selçuklu dönemi‘nde kasideleriyle tanınan en ünlü şair Enverî’dir.
Eser Adı: Muhakemetü’l Lügateyn
Yazarı: Ali Şîr Nevâî
Dönemi: Timur Devleti
Özellikleri:
* Türkçenin Farsça kadar zengin bir dil olduğunu göstermek için yazılmıştır.
* Çağatay Türkçesinin en büyük şairidir.