Amaçlarına Göre Haklar

0
222

Özel haklar amaçlarına göre bir tasnife tabi tutularak yenilik doğuran haklar ve alelade haklar olmak üzere ikiye ayrılırlar.

A-) Yenilik Doğuran Haklar:

Bir kısım haklar sahibine tek taraflı bir irade açıklamasıyla yeni bir hukuki durum yaratmak veya mevcut bir hukuki durumu değiştirmek ya da mevcut bir hukuki durumu tamamen ortadan kaldırmak yetkisini verirler ki, bu haklara yenilik doğuran haklar veya inşai haklar denilmektedir.

Yenilik doğuran haklar kural olarak sahibi tarafından tek taraflı bir irade açıklamasıyla kullanılır ve bu açıklamanın karşı tarafa ulaşmasıyla da sonuçlarını doğururlar. Bu haklar istisnai olarak dava yoluyla kullanılırlar. Yenilik doğuran haklar kendi aralarında üçe ayrılırlar.

– Kurucu Yenilik Doğuran Haklar: Kurucu yenilik doğuran haklar, sahibi tarafından irade açıklamasıyla kullanılmaları halinde bir hukuki durumun kurulması sonucunu doğururlar. Örneğin bir sözleşme yapılırken taraflardan birinin yapmış olduğu öneriyi (icabı) karşı tarafın kabul etmesi, yani kabul beyanında bulunması, bu nitelikteki bir yenilik doğuran haktır; çünkü kabul açıklamasıyla birlikte taraflar arasında o sözleşme doğmuş olur.

– Değiştirici Yenilik Doğuran Haklar: Değiştirici yenilik doğuran haklar, mevcut bir hukuki durumun değiştirilmesi sonucunu sağlayan haklardır. Bu haklar sahibi tarafından kullanıldığı takdirde, mevcut hukuki durum eskisi gibi gene devam eder, fakat hukuki durumda bir değişiklik meydana gelir. Örneğin satış sözleşmesinde satılan mal ayıplı olduğu takdirde alıcının bu malın ayıpsızı ile değiştirilmesini veya satış bedelinden (semenden) indirim yapılmasını isteme hakkı, bu nitelikteki bir yenilik doğuran haktır; çünkü alıcının bu hakkını kullanmasıyla mevcut durumda bir değişiklik meydana gelir.

– Bozucu Yenilik Doğuran Haklar: Bozucu yenilik doğuran haklar ise, hak sahibi tarafından kullanılmalarıyla mevcut bir hukuki durumu ortadan kaldıran haklardır. Örneğin kira, hizmet ve adi şirket sözleşmelerindeki feshi bildirme (feshi ihbar) hakkı, vekaletten azil veya istifa hakkı bu nitelikte bir yenilik doğuran haktır; çünkü hizmet sözleşmesinde işçi, kanunda yazılı sebeplerden biri dolayısıyla işe devam edemeyeceğini işverene bildirdiği takdirde, hizmet sözleşmesi sona ermiş olur. Aynı hak kira sözleşmesinde kiracıya ve kiralayana da tanınmış bulunmaktadır.

B-) Alelade Haklar:

Kullanılmalarıyla yeni bir hukuki durum meydana getirmeyen haklardır. Örneğin velayet hakkı böyle bir haktır. Medeni Kanunumuzun ergin (reşit) olmamış çocuklar (küçükler) bakımından sadece ana ve babalara tanımış olduğu velayet hakkının kapsamına çocuğa öğüt vermek, ihtarda bulunmak veya çocuğun mallarını yönetmek, onu temsil etmek hakkı da girer. Ana ve babanın bu haklarını kullanmalarıyla yeni bir hukuki durum meydana gelmediği gibi, mevcut durumda bir değişiklik de olmaz veya mevcut durum ortadan kalkmaz.